De groene OK

Duurzaamheid gaat verder dan milieubelasting

Prof. dr. Jeroen Meijerink, chirurg en afdelingshoofd Operatiekamers in het Radboudumc, is in 2019 gekozen tot meest Duurzame Zorgprofessional van Nederland. Hij maakt zich sterk voor het verduurzamen van de operatiekamer in brede zin, niet alleen in het ziekenhuis waar hij werkzaam is, maar ook als mede-initiatiefnemer van het Landelijk Netwerk de Groene OK. Op 10 september 2020 hebben 15 verenigingen van specialisten en ondersteunende beroepen die werkzaam zijn in de Nederlandse operatiekamers de Green Deal zorg ondertekend. Meijerink: “Op het gebied van duurzaamheid is op de OK’s veel winst te behalen.”

De operatiekamer bestrijkt ongeveer 6% van het totale ziekenhuisoppervlak. Van alle aan het ziekenhuis geleverde goederen gaat 30-40% direct naar de OK en op de OK wordt 25-30% van het ziekenhuisafval geproduceerd.¹ “Daarom is de OK een logische plaats om te kijken naar verduurzaming”, legt Meijerink uit.

“De afgelopen 20 jaar is het percentage wegwerpmaterialen en -instrumenten op de OK gegroeid tot 60%. Dan moet je denken aan staplers, elektrische scharen en alle afdekmaterialen. Het is veilig en steriel, want je gebruikt het maar één keer, en wij dokters vonden het ook wel makkelijk: je had altijd een schoon en gebruiksklaar instrument. Niemand dacht erover na dat we bezig waren met het creëren van een enorm probleem.”

Circulaire afvalstroom

Een groot deel van het afval van de OK is besmet met bloed of lichaamsvocht. Dit afval wordt verbrand. Het niet-besmette afval kan met de gewone afvalstromen mee. “Dat kun je op z’n best recyclen, maar dat betekent dat je van een hoogwaardig product een laagwaardig product maakt. Liever wil je toe naar een circulaire afvalstroom, waarbij de producten die je gebruikt op een gegeven moment weer terugkomen in de keten. En dat is waarnaar we als landelijk netwerk streven.”

Toen Meijerink in het Radboudumc met een Green Team ging kijken naar mogelijke vergroening van de OK liep hij al snel tegen ziekenhuisoverstijgende uitdagingen aan die je beter in samenwerking met anderen kunt aanpakken. “Als ik bijvoorbeeld een gebruiksaanwijzing uit de verpakking wil hebben, dan zal de industrie dat niet alleen voor mijn ziekenhuis doen, maar als je dit landelijk of op Europees niveau zou regelen, dan is er meer mogelijk. Hetzelfde geldt voor het plastic afval. De afvalstromen van één ziekenhuis zijn veel te klein om circulair te kunnen maken. Om meer volume te krijgen, heb je het afval van alle ziekenhuizen nodig.”

Afval scheiden

Het goed scheiden van niet-besmet plastic is een uitdaging. Op de OK worden 30 tot 40 verschillende soorten plastic gebruikt. Als je dat allemaal bij elkaar verzamelt en gaat smelten, dan kan er geen medisch plastic meer van worden gemaakt. “En op een gegeven moment staat de hele wereld wel vol met plantenbakjes en autobumpers, dus dat schiet niet op”, zegt Meijerink. “Je moet de afvalstromen dus zo maken dat je van één soort plastic, dat niet is vervuild, na smelten weer zuiver plastic kan maken voor medische doeleinden.

We kijken nu of we in de OK toe kunnen naar een beperkt aantal soorten plastic, in verschillende kleuren, waardoor het voor OK-medewerkers mogelijk wordt om het plastic goed te scheiden, zodat het ook kan worden hergebruikt.” Het landelijk netwerk heeft daarnaast aandacht voor het bewerken van het plastic. Als je plastic voldoende verhit, kan van plastic weer olie worden gemaakt. Van die olie kan weer nieuw plastic worden gemaakt. “Dit proces heet pyrolyse en staat nog in de kinderschoenen.

“Niemand dacht erover na dat we bezig waren met het creëren van een enorm probleem”

Waarschijnlijk is het op dit moment nog helemaal niet economisch interessant, maar naarmate grondstoffen steeds schaarser worden en wij ook steeds meer worden gedwongen om circulair te gaan werken, zullen ook dit soort oplossingen steeds betaalbaarder worden, zeker als dat op grote schaal in Nederland wordt toegepast.”Het is nog niet duidelijk of je ook van besmet plastic weer nieuw plastic zou kunnen maken.

Meijerink: “Wellicht kan je het op een eenvoudige manier reinigen, waarna het in de gewone afvalstroom kan worden hergebruikt. Aan de andere kant, als je plastic smelt, dan zit je al gauw op temperaturen tussen 200 en 300 graden, en 400 graden als je er olie van maakt. Steriliseren van instrumentarium gebeurt op ongeveer 150 graden, dus gesmolten plastic zal waarschijnlijk wel steriel zijn. Maar dat zijn allemaal dingen die we nog moeten uitzoeken. Alles wat je doet op het gebied van duurzaamheid mag niet ten koste gaan van de patiëntveiligheid.”

Wegwerp of hergebruik?

Volgens Meijerink zou een deel van het wegwerpinstrumentarium dat nu van plastic wordt gemaakt weer herbruikbaar kunnen worden gemaakt van roestvrijstaal dat na gebruik wordt schoongemaakt en gesteriliseerd. “Uiteraard moet je ook bedenken dat het schoonmaken en steriliseren energie kost en CO2-uitstoot. Wil je de CO2-uitstoot van disposable afzetten tegen reusable, dan moet je een goede lifecycle-analyse maken, dus vanaf het begin tot het eind. En hoe vaak moet je een reusable product gebruiken om CO2-voordeliger te worden?

Waar ik graag naartoe wil met het landelijke netwerk is dat de industrie op de verpakking de CO2-voetafdruk van de instrumenten zet, zodat we als zorgverleners betere keuzes kunnen maken.” Meijerink noemt de wegwerpbloed-drukbanden als voorbeeld: “Zo’n bloeddrukband wordt één keer bij een patiënt gebruikt en verdwijnt daarna in de prullenbak. Als een bloeddrukband makkelijk en goed schoon te maken is, dan is veilig hergebruik mogelijk. Maar denk ook aan papieren koffiebekers in plaats van plastic. En van de koffiedrab in het Radboudumc worden oesterzwammen gekweekt die weer worden teruggeleverd aan het ziekenhuis voor de patiëntenmaaltijden. Zo zijn er best veel kleine initiatieven die een ziekenhuis kan nemen om afval te verminderen.”

Ook energiebesparing is mogelijk zonder grote inspanningen. “Sinds twee jaar zetten wij ’s nachts onze luchtbehandeling uit op de OK. Dat zijn enorm energie-intensieve machines en er is geen enkele reden om die ’s nachts aan te laten staan. Met het ’s avonds om 19.00 uur automatisch uitschakelen van de luchtbehandeling besparen we veel CO2 en bovendien 30.000 tot 40.000 euro per jaar.”

Financiële besparing

Bij verduurzaming moet ook worden gekeken naar de financiële gevolgen. Op sommige dingen valt veel te besparen en andere dingen kunnen misschien wat duurder uitvallen. “We hebben met z’n allen de opdracht om de zorg betaalbaar te houden. Elektrische scharen en staplers, gemaakt van plastic, kosten vaak honderden euro’s en die gooi je na elke operatie weg.

Inmiddels heeft een bedrijf een herbruikbaar schaartje gemaakt waarvan alleen elke keer het mesje wordt vervangen. Dat kost eenmalig in aanschaf 200 tot 300 euro, en het wegwerpmesje 2 tot 3 euro, terwijl je anders 500 tot 600 euro weggooit. Misschien kan je de herbruikbare schaar niet bij iedere operatie gebruiken, maar wel bij 80%.” Ook met het scheiden van afval kan geld worden bespaard. Buiten de operatiekamer kunnen al veel spullen worden uitgepakt en papier en plastic worden gescheiden. Dat is schoon afval dat kan worden gerecycled en veel goedkoper is om af te laten voeren dan besmet ziekenhuisafval.

Gezondheidsbevordering

De groene OK gaat niet alleen over afval, CO2-uitstoot en energie, maar over duurzaamheid in brede zin. Dus ook over het welzijn van mensen en gezond leven. “Als je kijkt naar gezondheidsbevordering van patiënten en medewerkers, dan hebben we het bijvoorbeeld ook over anesthesiegassen”, vervolgt Meijerink. “Sommige anesthesiegassen geven een enorm broeikaseffect, wel 2500 keer zo sterk als CO2.

“Sommige anesthesiegassen geven een enorm broeikaseffect, wel 2500 keer zo sterk als CO2”

Vroeger kwamen al die anesthesiegassen via de afzuiger in de atmosfeer. Dit broeikasgas wordt heel slecht afgebroken en blijft jaren hangen in de ozonlaag. Deze gassen kunnen via een filter worden opgevangen. Maar je kunt ook kijken welk deel van de anesthesiegassen kan worden vervangen door intraveneuze anesthesie. Die middelen hebben veel minder impact op de omgeving. En als je kijkt naar duurzame inzetbaarheid van medewerkers, en hoe zij gezond en met plezier tot hun 67e kunnen blijven werken, dan hebben we het over bijvoorbeeld vermindering van de werkdruk, minder tilwerk en het geven van (bij)scholing.”

Paradox

Meijerink stipt aan dat de hele gezondheidssector in Nederland verantwoordelijk is voor ruim 7% van de CO2-productie in Nederland. Een opmerkelijke paradox. “We dragen als gezondheidszorg aanzienlijk bij aan de CO2-productie, dus aan een ongezonde leefomgeving voor de patiënten die we aan de andere kant beter proberen te maken. Daarom vind ik dat de gezondheidszorg echt een taak heeft om te kijken naar het verminderen van onze CO2-voetafdruk. Dat is niet alleen een morele verplichting, het is ook een verplichting die we vanuit de overheid krijgen.

Aan de klimaattafel is afgesproken dat wij in 2050 als samenleving CO2-neutraal zouden moeten zijn en dat we in 2030 50% van onze CO2 hebben gereduceerd. Als we doorgaan zoals we het nu doen, lukt dat niet. We moeten dus goed kijken hoe we de zorg kunnen verduurzamen en vergroenen.”

Barometer

Om te kunnen zien hoe groen de OK nu al is en daarna ook de impact van de veranderingen te kunnen meten, is een barometer ontwikkeld die in eerste instantie is getest bij twee ziekenhuizen. In de barometer wordt onder andere gekeken naar het verbruik van stroom en gas, het gebruik van geneesmiddelen, disposables en reusables, soorten anesthesie, maar ook naar gedrag en cultuur zoals het aanwezig zijn van een Green Team, het doen aan afvalscheiding, inkopen van groene stroom en de luchtbehandeling uitzetten in de nacht. In eerste instantie is de barometer bedoeld voor eigen gebruik, maar in de toekomst kan deze ook inzicht geven in hoe jouw ziekenhuis het doet ten opzichte van andere ziekenhuizen.”

“Mensen moeten het gevoel krijgen dat ze zelf het verschil kunnen maken”

Om goed van start te kunnen gaan met de groene OK heeft het landelijk netwerk de website www.degroeneok.nl gelanceerd. Hierop staan allerlei documenten met handvatten en inspiratie, zoals het samenstellen van een Green Team, welke onderdelen een OK zelf al kan aanpassen en ervaringen van andere ziekenhuizen.

“Een Green Team bestaat het liefst uit zo veel mogelijk verschillende disciplines op een OK, dus OK-assistenten, anesthesiemedewerkers, mensen van de uitslaapkamer, specialisten, de leidinggevende van de OK, maar ook iemand van de afvaldienst, een duurzaamheidcoördinator en iemand van de Raad van Bestuur.

Mensen moeten het gevoel krijgen dat ze zelf het verschil kunnen maken. Degenen op de werkvloer kunnen het beste aangeven wat haalbaar is en concrete doelstellingen formuleren. Er bestaat geen blauwdruk voor de groene OK. Iedere OK moet dit zelf vormgeven en er zelf draagvlak voor creëren. Dan levert het echt iets op. Daar ben ik van overtuigd.”

Prof. dr. Jeroen Meijerink werkt als chirurg en afdelingshoofd Operatiekamers in het Radboudumc.

NL-XBR-00137 | Laatst gewijzigd op: augustus 2021